Wielorybnictwo – Stacja Polarna Calypsobyen

Zapis historii Bellsundu (Spitsbergen)

Wielorybnictwo (XVII wiek)

Wielorybnictwo zachodnioeuropejskie

William Barents zmarł na Nowej Ziemi w 1597 roku, jednak jego odkrycie Spitsbergenu zostało szybko upublicznione i zyskało uwagę holenderskich i angielskich przedsiębiorców. Ich głównym zainteresowaniem była informacja o obfitości wielorybów grenlandzkich, a także fok i morsów.

Wstrząsy i przemiany w Europie okresu pośredniego między średniowieczem a nowożytnością stworzyły popyt na wiele towarów, w tym na dobra dostarczane przez wielorybnictwo. Jak napisał Dalgård (1962) w swojej pracy na temat przemysłu wielorybniczego duńsko-norweskiego, przemysł tekstylny północnej i zachodniej Europy już w XVI wieku miał duże zapotrzebowanie na olej. Haartsen i Hacquebord (1996) również podkreślili rosnącą potrzebę produktów wielorybich. Na początku XVII wieku liczba ludności i dobrobyt miast handlowych Zachodniej Europy wzrosły, co doprowadziło do większego zapotrzebowania na olej i tłuszcze. Ponadto, z powodu wysokich cen zboża, uprawiano mniejsze ilości roślin oleistych, co skutkowało brakiem oleju roślinnego. Powstało duże zapotrzebowanie na substytuty, które mogli dostarczyć wielorybnicy. Duża część oleju wielorybiego była również używana jako surowiec w przemyśle mydlarskim, budownictwie okrętowym, produkcji tekstyliów i lampach naftowych, zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Olej był także oczyszczany z kości stawowych, a same kości były używane jako materiały budowlane. Oprócz tłuszczu i kości, stopniowo znaleziono również zastosowanie dla fiszbinu (czyli płytek rogowych zwisające z podniebienia w jamie gębowej wielorybia), na przykład jako ramek do luster i trzonków do noży. Zapotrzebowanie na fiszbiny wzrosło w drugiej połowie XVII wieku, gdy stały się modne gorsety i spódnice z obręczami (Hacquebord 1984; Jasinski 1997).

W następstwie wyprawy Barentsa w roku 1607 wody Spitsbergenu zostały odwiedzone przez angielskiego odkrywcę Henry’ego Hudsona, zatrudnionego przez angielską “Muscovy Company” (Kompania Moskiewska) (Holmsen 1912; Haartsen & Hacquebord 1996; Hacquebord et al. 2003). Był jednym z pierwszych, który zwrócił uwagę na ogromną liczbę wielorybów, morsów i fok w zatokach Spitsbergenu. Ponieważ Anglicy byli zainteresowani możliwościami polowania na morsy i foki w okolicach Spitsbergenu, w 1610 roku wysłali tam szkuner o nazwie “Amilie“. Szkuner ten był jednym z wielu, które eksplorowały obszar Bellsundu (Holmsen 1912; Molaug 1968; Jasinski et al. 1993; Szupryczyński 2007). To wtedy dowódca ekspedycji, Jonas Poole, nadał fiordowi nazwę “Bell Sound” (“Klock Bay“), która przetrwała do dziś. Nazwa ta została nadana na cześć pobliskiej, góry o kształcie dzwonu (Klokkefjellet 556 m n.p.m).

Fotherby, Robert (reprint 1860): Narrative of a voyage to Spitzbergen in the year 1613, Boston, Printed by J. Wilson and Son. ss74. Orginal volumine: https://archive.org

W roku 1612 firma z Amsterdamu pod przewodnictwem Lambert’a van Tweenhuysena wysłała pierwsze holenderskie ekspedycje wielorybnicze na Spitsbergen, pod dowództwem Willem Cornelisz van Muyden (Haartsen & Hacquebord 1996). Zatrudnili także angielskiego pilota, Alana Sallowsa, aby pomógł im w nawigacji i polowaniach. Ekspedycja dotarła do Forlandsundet, a następnie udała się do małej zatoki na północnym brzegu Bellsund, którą później nazwano “Van Muyden Harbor” (Van Muydenbukta).

Rok 1612 jest uznawany za początk systematycznej działalności wielorybniczej na Spitsbergenie. Wkrótce wielorybnicy z kilku europejskich państw przybyli na archipelag, aby badać i pozyskiwać jego zasoby naturalne. Wielorybnictwo na Spitsbergenie było zdominowane przez angielskie i holenderskie firmy, choć inne kraje, takie jak Francja, Hiszpania, Niemcy i Dania/Norwegia, także były zaangażowane. Latem 1613 roku wody Spitsbergenu odwiedziło 20 statków (Holmsen 1912; Hacquebord 1999, 2001). U jego wybrzeży spotykano liczne gromady wielorybów, zarówno w ciasnych cieśninach, jak i w ramionach fiordów. Większość połowów odbywała się blisko brzegu. Wieloryby były zabijane harpunami i dzidami, a następnie wyciągane na brzeg, gdzie były obierany ze skóry (Haartsen & Hacquebord 1996). Tłuszcz był potem gotowany w stacjach lądowych, i przerabiany na olej. Często te stacje były używane tylko przez jeden lub dwa sezony. W późniejszym okresie niektóre stacje lądowe stały się większe i obsługiwały wielorybników przez kilka sezonów.

Chęć pozyskania oleju wielorybiego i innych produktów doprowadziła do kilku zbrojnych starć między Anglikami a Holendrami (Conway 1906; Haartsen & Hacquebord 1996). W roku 1613 dwa holenderskie statki ponownie wypłynęły na wody Spitsbergen. Tym razem Holendrzy zatrudnili dwunastu wielorybników baskijskich, aby nauczyć się od nich tajników wielorybnictwa. W trakcie tej wyprawy statek “Neptunus“, dowodzony przez Van Muydena, ponownie dotarł do Bellsundu. Kapitan popłynął do Recherchefjorden i osiedlił się w małej zatoce na jego zachodnim brzegu, którą nazwał “Schoonhaven” (obecnie Josephbukta) – miejsce: Renardbreen-1 (Jasinski 1994; Hacquebord et. al. 2003). Jednak krótko po tym stacja została odkryta przez Brytyjczyków, którzy nakazali opuszczenie tego miejsca oraz prawdopodobnie zmuszono ich do zapłacenia jakiejś grzywny (Vaughan 1984). Niemniej jednak wpływy Holendrów stopniowo wzrastały, zwłaszcza po 1614 roku, gdy powstała “Noordse Compagnie” (“Kompania Północna”) (Jasinski et al. 1993; Szupryczyński 2007).

Old, antique map of Spitsbergen (Svalbard) by Petrus Bertius.
La Geographie Recourcie de Pierre Bertius. Amsterdam, J. Hondius, 1618.
Na mapie pojawia się nazwa “Schoonhaven”

Wielorybnictwo w południowych fiordach, w tym w Bellsundzie, prowadziło do zaciekłej rywalizacji między angielską “Muscovy Company” a holenderską “Noordse Compagnie”. Sprawa stała się szczególnie poważna po 1617 roku, gdy holenderscy wielorybnicy ze Zelandii dołączyli do rywalizacji. Skoncentrowali swoje wysiłki na obszarach Hornsundu i Bellsundu, ale zostali wyparci przez Anglików w 1619 roku (Hacquebord 1981; Hacquebord et al. 2003). Istotną rolę w tej rywalizacji odegrał Thomas Edge (~1587/1588-1624). Od 1613 do 1619 roku Thomas Edge służył jako dowódca lub współdowódca floty wielorybniczej angielskiej. Wydaje się, że spędził kilka sezonów na pokładzie statków zakotwiczonych w Bellsundzie, głównym obszarze angielskiego wielorybnictwa. Na życzenie “Muscovy Company” był odpowiedzialny zarówno za ochronę przed konkurencją, jak i walkę z nią.

W tym samym czasie wewnątrz grupy angielskiej wybuchły konflikty. Szybki wzrost angielskiego handlu wielorybniczego na początku XVII wieku doprowadził do konfrontacji między kupcami i wielorybnikami z Hull i York a ich rywalami z “Muscovy Company” (Appleby 2008). W roku 1626 stacja w Recherchefjorden (ang. “Whale Head” lub “Edge’s Point”, obecnie Lægerneset), została zniszczona przez wielorybników z York i Hull, którzy następnie popłynęli do swojej stacji wielorybniczej w Midterhukhamna, tuż przy wejściu do Van Keulenfjorden. Tutaj zostali zaatakowani przez silnie uzbrojony okręt flagowy floty wielorybniczej z Londynu, “Hercules”, pod dowództwem admirała Williama Goodlada. W wyniku dwugodzinnej bitwy floty z Hull i Yorku zostały pokonane i wypędzone ze Spitsbergenu. Jednak Hull nadal wysyłał statki wielorybnicze, aby zajmować tę stację przez następne 25 lat. Natomiast Anglicy jako grupa prawdopodobnie przenioła się do Bellsundu, co najmniej do końca lat 60. XVII wieku (Appleby 2008).

Holenderscy wielorybnicy w okolicach Spitsbergenu. Abraham Storck, 1690 (Domena publiczna)

Karta van spirsbergn Purchas Samuel (1625). Source: 012321 (cartografie),,
Walvisvaart, Stichting Rijksmuseum het Zuiderzeemuseum, Enkhuizen

W ogólnym ujęciu istniały dwa główne rodzaje wielorybnictwa: wielorybnictwo przybrzeżne, w którym zabite zwierzę było holowane na ląd i przetwarzane w stacjach zbudowanych na brzegu oraz wielorybnictwo pelagiczne, które odbywało się daleko na morzu, blisko pokrywy lodowej. W tym przypadku tłuszcz (tran) był gotowany na statkach, (bezpośrednia produkcja oleju) lub pakowany do beczek, do dalszego przetworzenia w kraju macierzystym.

Do połowy XVII wieku wielorybnictwo w rejonie Spitsbergenu odbywało się latem w fiordach i w obszarach przybrzeżnych, przy użyciu stacji lądowych. Jednak około połowy XVII wieku wieloryby zniknęły z obszarów przybrzeżnych i skoncentrowało się na otwartym morzu, głównie w wzdłuż krawędzi lodu. Nawet po ich opuszczeniu, stacje przybrzeżne były nadal używane jako przystanie awaryjne, miejsca składowania sprzętu wielorybniczego, cmentarze i miejsca spotkań dla statków wielorybniczych na wiosnę i jesień (Arlov 1994).

Akwarele wykonane przez Roberta Fotherby’ego (1613) przedstawiają polowanie na wieloryby i przetwarzanie.
Są one cennym źródłem ilustracyjnym praktyki wielorybnicze tamtych czasów. Źródło: American Antiquarian Society.

Przypis:

Robert Fotherby (zm. 1646) był wczesno-siedemnastowiecznym angielskim odkrywcą i wielorybnikiem. W latach 1613-1615 pracował dla Kompanii Moskiewskiej, a od 1615 roku aż do swojej śmierci dla Kompanii Wschodnioindyjskiej. Fotherby był w załodze siedmiu statków wysłanych przez Kompanię Moskiewską na “Grenlandię” (Spitsbergen) w maju 1613 roku. Służył jako drugi oficer na pokładzie statku “Matthew” (250 ton), jako wiceadmirał floty. W swoim dzienniku pt. “Narrative of a Voyage to Spitzbergen in the Year 1613” opisał szczegółowo geografię, faunę i pogodę, a także poławiania i przetwarzanie wielorybów i morsów. Dziennik zawiera także dwanaście akwarel ilustrujących działalność wielorybniczą i faunę, oraz mapę (szkic) zachodniego wybrzeża Spitsbergenu. Godnym uwagi jest wydarzenie, o którym Fotherby wspomniał w swoim dzienniku, a było to jego wspięcie się na lodowiec w rejonie Josephbukty. Jest to niewątpliwie pierwsza udokumentowana wyprawa na lodowiec w historii Spitsbergenu. Lodowcem, o którym mowa, prawdopodobnie był Renardbreen.

“Muscovy Company: (“Kompania Moskiewska”) – spółka kupców angielskich, działająca w latach: 1551- 1917. Celem spółki był handlem z krajami Dalekiego Wschodu, a przede wszystkim z „Cathayem”, jak w Europie nazywano Chiny. Pierwszą wyprawę zorganizowano latem 1553 roku. Jeden ze statków zakotwiczył w ujściu Dwiny, gdzie angielscy żeglarze założyli faktorię handlową (dzisiejszy Archangielsk). Na wieść o przybyciu Anglików car Iwan IV Groźny zaprosił ich do Moskwy, gdzie zawarto pierwsze umowy o wymianie handlowej. Latem 1554 r. Anglicy wrócili nad Dwinę i do Londynu. Nawiązanie kontaktów uznane zostało za ogromny sukces, a spółka, nazywana od tej chwili “Muscovy Company”, objęta została w roku 1555 protektoratem królewskim i otrzymała wyłączność na handel z Rosją. W 1607 roku Kompania zleciła angielskiemu żeglarzowi Henry’emu Hudsonowi (1565–1611) poszukiwania przejścia do Japonii i Chin przy biegunie północnym. Przekonany o istnieniu nieskutego lodem morza polarnego udał się na północ; po napotkaniu mas lodu skierował się na wschód, docierając na Spitsbergen. W kolejnym roku także finansowany przez Kompanię popłynął trasą między Svalbardem a Nową Ziemią – jednak po napotkaniu mas lodu zawrócił do Anglii. Jego raport o licznych stadach wielorybów stał się przyczynkiem do powstania brytyjskiego przemysłu wielorybniczego, w którym Kompania miała niewielki udział.

“Noordsche Compagnie” (ang. Northern Company) była holenderskim kartelem działającym w branży wielorybniczej, założonym przez kilka miast w Holandii w 1614 roku i działającym do 1642 roku. Tymen J. Hinlopen i Jacques Nicquet byli jednymi z pierwotnych inwestorów. W roku 1617 umowa została odnowiona na kolejne cztery lata, a w 1622 roku na kolejne dwanaście. Krótko po swoim powstaniu wpadła w konflikty terytorialne z Anglią, Danią, Francją i innymi grupami w Holandii. Przez wiele lat “Noordsche Compagnie” kontrolowała monopol na olej wielorybi. Uczestnicy każdej ekspedycji inwestowali kapitał. Po powrocie ekspedycji zysk natychmiast dzielono między inwestorami.

Podsumowując, przemysł wielorybniczy miał druzgocący wpływ na populację wielorybów w tym regionie (Jackson 1978; Hacquebord 1984). Gdy populacja wielorybów grenlandzkich zaczęła dramatycznie spadać w okolicach Spitsbergenu, główny obszar działalności wielorybniczej przeniósł się ze Spitsbergenu na Jan Mayen, a następnie na Cieśninę Davisa między Grenlandią a Kanadą. Szacuje się, że ogółem od 1612 do 1800 roku zabito około 120 000 wielorybów grenlandzkich. Obecnie populacja wielorybów grenlandzkich na północnym Atlantyku jest stosunkowo mała. W rezultacie wielorybnictwo na Svalbardzie doprowadziło do całkowitego wyeliminowania wielorybów grenlandzkich z ekosystemu morskiego tego rejonu (Hacquebord 1999, 2001; Węsławski et al. 2000; Hacquebord & Avango 2009).

Stanowiska archeologiczne

Na obszarze południowego Bellsundu i Recherchefjorden można znaleźć ślady działalności wielorybniczej zasadniczo w czterech obszarach:

Renardodden-2, Renardodden-3 (W1),
w pobliżu moren końcowych Renardbreen – miejsca: Renardbreen-1, Renardbreen-2 (W2),
na zachodniej części Recherchefjorden: Snatcherpynten (W3),
na wschodnim brzegu Recherchefjorden – miejsca: Robertelva (W4), Lægerneset (W5) (nazwy miejsc według Starkova i Jasinskiego 1998).

Lokalizacja stanowisk archeologicznych i obiektów związanych z działalnością człowieka na obszarze północno-zachodniej części Wedel Jarlsberg Land obejmuje następujące kategorie: 1- działalność wielorybnicza: a- holenderska (W1 – Renardodden-2 i Renardodden-3; W2 – Renardbreen-1 i Renardbreen-2), b- angielska (W3 – Snatcherpynten (?); W4 – Robertelva; W5 – Lægerneset); 2- rosyjskie stacje łowieckie (R1 – Lognedalen; R2 – Renardodden-1); 3- obszary badane przez ekspedycje geograficzne: a- rosyjska ekspedycja Chichagova (E1), b- ekspedycja korwety La Recherche (E2); 4- husy traperów (N1 – Calypsobyen; N2 – Camp Scoresby/Dunderbuktahytta; N3 – Klokkefjellshytta); 5- górnictwo i eksploatacja minerałów: a- węgiel (M1 – Calypsobyen), b- rudy żelaza (M2 – Camp Iron Mountain; M3 – Jarnfjellet); c-rudy azbestu (M4 – A/S Kulspids hus; M5 – Camp Asbestos); 6- inne obiekty (T1 – Camp Smith); 7- cmentarze i groby.

Renardodden (W1)

Znajdują się tutaj dwa miejsca związane z wielorybnictwem: Renardodden-2 i Renardodden-3.

Renardodden-2 zlokalizowane jest 97 m na południe od rosyjskiej stacji wielorybniczej (miejsce Renardodden-1), na powierzchni starego wału sztormowego, 105 m od współczesnego brzegu. Są to pozostałości fundamentów łodzi (szalup), które wielorybnicy umieszczali na lądzie, aby przetwarzać tłuszcz wielorybi (Hacquebord et al. 2003; Avango et al. 2008) (patrz. akwarele R. Fotersby, 1613). Odkrycie charakterystycznych artefaktów, takich jak gliniane fajki, pozwoliły badaczom datować miejsce Renardodden-2 na drugą połowę XVII wieku (Jasinski et al. 1993; Starkov 1998; Starkov & Jasinski 1998; Starkov et al. 2005).

Renardodden-3 zlokalizowane jest 213 m na południe na tym samym starym wale sztormowym co poprzednie stanowisko i pełniło podobną funkcję (Hacquebord et al. 2003). Znajduje się tu kilka struktur, w tym pięć śladów łodzi, siedem miejsc na ognisko, resztki pieca do przetwarzania tłuszczu oraz sterta odpadów kuchennych. Prawdopodobnie już pod koniec XVII wieku miejsce to doświadczyło erozji morskiej i teraz jest częściowo zniszczone. Artefakty znalezione na miejscu pozwalają nam wstępnie wnioskować, że Renardodden-3 było sezonową bazą dla holenderskich wielorybników w połowie XVII wieku (Jasinski et al. 1993; Starkov & Jasinski 1998). Najbardziej interesujące spośród datowanych artefaktów to fragmenty naczynia ceramicznego wykonanego z czerwonej gliny i pokrytego zieloną glazurą. Charakterystyczną cechą tej ceramiki jest jej dekoracja, składająca się z krótkich pionowych pasów białej farby na górnej krawędzi naczynia. Brzeg ma wyrafinowany profil, co ułatwiało obsługę naczynia. Takie miski to typowe przykłady holenderskiej ceramiki, charakterystyczne dla całego XVII wieku (Ruempol & van Dongen 1991).

W północnej części Renardodden-3 znaleziono prawie kompletną szyjkę dzbanka tzw. “bartmann jug”, ozdobionego reliefowym wizerunkiem brodatej twarzy o cechach typowych dla tego typu dzbanów ze znakiem towarowym PVA (Pieter van den Ancker). Takie dzbanki były zwykle używane do francuskich lub reńskich win lub piwa z Bremy. Są one szeroko znane w Anglii i Holandii. Były one modne tylko przez krótki okres w połowie XVII wieku (Ruempol & van Dongen 1991). Gliniane fajki z trzonkami w kształcie baryłki ozdobionymi wąskim pasem na górze pochodzą z tego samego okresu (Hacquebord 1984).

A- “Bartmann jug” – dzbanki niemieckie z XVII wieku, z jednym z nich wyświetlającym herb Amsterdamu, źródło: Wikipedia;
B- Artefakty znalezione na Stanowisku Renardodden 3 (Jasinski et al. 1993)

Ogólny widok na Renardodden. Lokalizacja stanowisk archeologicznych (Foto Piotr Zagórski)

Lokalizacja wszystkich stanowisk archeologicznych w rejonie Renardodden: A – ogólny widok wszystkich stanowisk,
B – stanowisko Renardodden-2, C – stanowisko Renardodden-3 (źródło: Avango et al. 2008):
a – fundamenty wykonane ze żwiru plażowego, prawdopodobnie pozostałości namiotu wielorybnika,
b – zagłębienia w żwirze plażowym – prawdopodobnie rowy drenażowe, w pobliżu kamiennej linii
(Foto P. Zagórskiego).

Stanowisko archeologiczne Renardodden-2 (Ortofotomapa 2021, Piotr Zagórski)

Renardodden-2: A – plan stanowiska (źródło: Jasinski et al. 1993): 1 – tundra, 2 – cegły, 3 – fajki gliniane, 4 – gwoździe,
5 – ceramika, 6 – zbocze grzbietu burzowego, 7 – koncentracja szarej ceramiki, 8 – koncentracja czerwonej ceramiki;
B, C – obraz skanowania laserowego stanowiska archeologicznego – TPI TOPCON, 2011

Stanowisko archeologiczne Renardodden-3 (Ortofotomapa 2021, Piotr Zagórski)

Plan wschodniej części stanowiska Renardodden-3 (źródło: Jasinski et al. 1993): 1 – ceramika, 2 – drewniana fajka tytoniowa, 3 – gwoździe.

Renardbreen morain (W2)

Znajdują się tutaj dwa stanowiska związane z wielorybnictwem: Renardbreen-1 (stanowisko Renard Glacier 1) i stanowisko Renardbreen-2.

Stanowisko Renardbreen-1 jest określane jako tymczasowa holenderska stacja wielorybnicza założona w 1612 roku (Haartsen & Hacquebord 1996; Hacquebord et al. 2003). To miejsce jest wyjątkowe dla całego obszarze Svalbard, ponieważ zostało zniszczone przez postępujący lodowiec Renardbreen podczas Małej Epoki Lodowcowej (XIX wiek). W 1986 roku geolodzy z Uniwersytetu Warszawskiego zebrali próbki organicznego materiału z warstwy osadów. Trzy datowania radiowęglowe 14C przeprowadzone na tych próbkach, opublikowane przez Dzierżek et al. (1990a), wzbudziły duże zainteresowanie wśród archeologów zajmujących się historią kulturową Spitsbergenu. Daty radiowęglowe wynoszące 600 ±80 BP, 1300 ±80 BP i 1040 ±80 BP sugerowały, że Renardbreen-1 zawiera najstarsze znane ślady ludzkiej działalności na Svalbardzie (Dzierżek et al. 1990b). Badania archeologiczne stanowiska Renardbreen-1 przeprowadzone w sezonach 1991-1993 nie potwierdziły teorii warszawskich geologów opartej na wynikach datowania radiowęglowego 14C. Te dalsze badania obalają możliwość datowania stanowiska na okres wikingów lub średniowiecze (Jasinski 1994). Relatywnie niewiele znalezisk archeologicznych (m.in. fragmenty dachówek i fajka tytoniowa) sugeruje, że stanowisko to powinno być datowane na okres pośrednio między XVI i XVIII wiekiem. Próbki radiowęglowe 14C zebrane przez geologów z Uniwersytetu Warszawskiego prawdopodobnie pochodziły z starszej warstwy torfu pod warstwą kulturową stanowiska, co wyjaśnia wczesne datowania tych próbek. Określenie struktury stanowiska, jego funkcji i narodowości jego użytkowników jest jeszcze trudniejsze do określenia niż jego wiek. Jeśli chodzi o strukturę, istnieją dwie możliwości: (1) konstrukcja przypominająca ścianę i przylegającą do niej warstwę osadów stanowią całość stanowiska Renardbreen-1, lub (2) są tylko część większego kompleksu.

Lokalizacja stanowiska archeologicznego Renardbreen W-2 (Foto Piotr Zagórski)

Schemat blokowy przedpola lodowca Renardbreen i profil osadów organicznych stanowiska Renardbreen-1 (źródło: Dzierżek et al. 1990a i 1990b): 1 – podłoże skalne, 2 – osady tarasowe 0-6 m n.p.m., 3 – starsze osady morenowe, 4 – osady organiczne, 5 – muły, 6 – młodsze osady morenowe, 7 – kemy, 8 – płaskie obszary nanosów wewnętrznych i zewnętrznych, 9 – lód glacjalny i martwy lód. Pozycje frontu lodowca: A – podczas ekspansji w okresie 3 500-2 000 lat BP; B – podczas Małej Epoki Lodowcowej.

Stanowisko archeologiczne Renardbreen-1, wykopaliska w latach 1991-1992 (źródło: Jasinski & Starkov 1993): 1 – osady morskie, 2 – piasek, 3 – żwir morski, 4 – brązowa/czarna warstwa osadów kulturowych, 5 – konstrukcja przypominająca ścianę.

Stanowisko Renardbreen-1: A – prace archeologiczne (Foto K. Pękala 1991)

Warstwa osadów kulturowych nadal widoczna na północnym brzegu wykopu (Foto K. Pękala 1991).

Badania przeprowadzone w latach 1991-1993 pozwoliły na przygotowanie stosunkowo szczegółowego opisu poszczególnych warstw archeologicznych. Zawierały one m.in. fragmenty tkaniny wełnianej, wałów, kości zwierzęce, drewno (Krawczyk i Reder 1989; Jasiński i Starkov 1992, 1993; Jasiński 1994). Ostatni sezon (1993) był najbardziej godny uwagi, nie ze względu na liczbę artefaktów, ale ze względu na ich wartość historyczną. Materiał organiczny obejmował fragmenty kości ptaków, pojedynczy kawałek kości wieloryba, kilka małych kawałków drewna, fragment liny konopnej oraz fragmenty skóry zwierzęcej. Artefakty nieorganiczne obejmowały kilka kawałków cegły i żelazny przedmiot znaleziony w kwadracie 1 na głębokości 37 cm poniżej poziomu odniesienia 0, żelazny gwoźdź typu używanego w budownictwie łodzi oraz fragment fajki glinianej znaleziony w ostatnim dniu wykopalisk, w kwadracie 2 – 40 cm poniżej poziomu odniesienia 0. Ten fragment fajki glinianej jest jedynym datowalnym obiektem znalezionym na miejscu. Stosunkowo duża średnica kanału dymowego (3,3 mm) sugeruje, że fajka może być datowana na pierwszą połowę XVII wieku. Jednak należy być ostrożnym przy datowaniu całego stanowiska archeologicznego na podstawie tylko jednego fragmentu fajki tytoniowej. Nawet jeśli typologia takich fajek i ich datowanie na podstawie średnicy są stosunkowo dobrze ugruntowanymi metodami, istnieje ryzyko, że z jakiegoś powodu ten konkretny fragment może mieć średnicę, która jest nietypowo duża jak na swój wiek. Dlatego do określenia wiarygodnego wieku stanowiska potrzebne są kilka fragmentów (Jasiński 1994). Stanowisko Renardbreen-1 jest również ważne z punktu widzenia badań paleogeograficznych, takich jak zmiany linii brzegowej i rekonstrukcje deglacjacji (Jasiński et al. 1997; Zagórski et al. 2007).

Inne wspomniane miejsce – Renardbreen-2, znajduje się u podnóża wału morenowego. Tutaj archeolodzy znaleźli: rozdrobnione dachówki, fajki do palenia z fajansu i inne artefakty. Podobne fragmenty dachówek i kości wieloryba odkryto podczas wykopalisk na podstawie moreny (Renardbreen-1). W przeszłości oba miejsca mogły tworzyć jedno wspólne kompleks (Starkov i Jasiński 1998).

Snatcherpynten (W3)

Miejsce to znajduje się na terasie morskiej (2-3 m n.p.m.), około 100 m na południowy wschód od Camp Smith (Giæverhuset). Są to pozostałości stacji wielorybniczych (Krawczyk i Reder 1989; Jørgensen 1997; Avango et al. 2008). Składają się one z trzech obiektów: fundamenty pieca do topienia tłuszczu, centralnej rezerwacji w kształcie
litery “T” – prawdopodobnie podstawy dla prymitywnego namiotu lub budynku pomocniczego (analogicznie do obiektu na Höferpynten; Chochorowski 1989), oraz niewielkiego okrągłego wału – drewnianego słupa, który może być związany lub nie ze stacją wielorybniczą. Jest ono łączone z wielorybnictwem angielski (?) z pierwszej połowy XVII wieku (Avango et al. 2008).

Lokalizacja stanowiska archeologicznego Snatcherpynten (W3) (Foto P. Zagórski 2021).

Lokalizacja stanowiska archeologicznego Snatcherpynten (W3) (Ortofotomapa P. Zagórski 2021).

Lokalizacja stanowiska archeologicznego Snatcherpynten (W3) (foto P. Zagórski 2016).

East coast of Recherchefjorden (W4, W5)

Znajdują się tutaj dwa stanowiska archeologiczne związane z wielorybnictwem: stanowisko Robertelva (Robert River) (W4) i stanowisko Lægerneset (W5).

Stanowisko Robertelva znajduje się na terasie morskiej, o wysokości 5-20 m, na pasie wybrzeża o długości około 500 m. Większość teras morskich znajduje się w obszarze aktywnych klifów, przy ujściu rzeki Robertelva, gdzie występuje duża aktywność erozyjna i akumulacyjna. Badania archeologiczne na stanowisku Robertelva przeprowadziły następujące zespoły: polsko-norweski w latach 1991-1993 (Kazimierz Pękala, Marek E. Jasiński, członkowie Wypraw Polarnych UMCS) oraz holenderski w latach 1998-1999 (L. Hacquebord, W. Prummel i F. Steenhuisen, projekt: „Badania bioarcheologiczne”) (Jasiński i Pękala 1994; Hacquebord 1999).

Archeologiczne znaleziska z obszaru stanowiska Robertelva obejmują (Jasiński i Pękala 1994): (1) pozostałości trzech pieców do topienia tłuszczu, częściowo zniszczone przez fale morskie. Nie można wykluczyć, że na miejscu istniały również inne piece, ale zostały zniszczone przez morze, (2) fundamenty ośmiu budynków należących do stacji wielorybniczej, (3) cmentarz położony na wzgórzu z żwiru, stanowiący wał burzowy wyższej tarasy morskiej 18 do 20 metrów nad poziomem morza. Na cmentarzu znajduje się co najmniej 15 grobów. Dokumentacja szczegółowych badań stanowisk została przedstawiona przez Krawczyka (1996), który zidentyfikował 18 obiektów. Ślady budynków i odkryte artefakty wskazują, że była to bardzo duża i dobrze przygotowana zachodnioeuropejska (angielska) stacja wielorybnicza z pierwszej połowy XVII wieku. Istnieje możliwość, że kompleks obejmuje również ślady stacji wielorybniczych założonych przez inne kraje.

Stacja została założona przez holenderskich wielorybników prawdopodobnie w 1612 roku. Później przejęli ją Anglicy, którzy nazwali ją „Edges Point” (inne nazwy to: Camp Point lub “Whale Head“). Nazwa pojawia się również na pierwszej mapie z 1613 roku autorstwa Ronerta Fotherbyego (patrz powyżej). Natomiast na mapie opracowanej przez holenderskiego kartografa Gerarda Van Keulena z 1714, miejsce to nazwano “Plaats van’t Engels Huyje” (holenderski: “miejsce angielskiego obozowiska”).

Obiekt był czynny do około roku 1640 (Appleby 2008). Niektórzy autorzy sugerowali, że omawiane miejsce (Robertelva) było prawdopodobnie miejscem pierwszego, chociaż nieplanowanego, zimowania Anglików pod dowództwem Edwarda Pellhmana, które miało miejsce w latach 1630-1631 (Jasinski & Pękala 1994; Jørgensen 1997; Hacquebord et al. 2000). Inni jednak sugerują, że Anglicy najpierw spędzili zimę na zachodnim wybrzeżu Recherchefjorden, czyli w okolicy Josephbukta (Renardbreen-1) lub Snatcherpynten (Krawczyk 1996; Jørgensen 1997; Salvigsen 1998).

Przypis:

Thomas Edge (1587/88 – 29 grudnia 1624) był angielskim kupcem, wielorybnikiem i łowcą fok, który pracował dla Moskiewskiej Kompanii w pierwszej ćwiartce XVII wieku. Na jego cześć nazwano jedno z wysp na wschód od Spitsbergenu – Edgeøya – angielscy wielorybnicy ponownie odkryli ją w 1616 roku. Podobnie Edge’s Point – Recherche Fjord (Lægerneset, Bellsund), również upamiętnia jego imię. W 1612 roku Thomas Edge popłynął na Spitsbergen jako kapitan statku “Sea Horse”. Od 1613 do 1619 roku T. Edge służył jako dowódca lub współdowódca angielskiej floty wielorybniczej. Wydaje się, że spędził kilka tych sezonów na pokładzie statków zakotwiczonych w Bell Sound (Bellsund), głównym obszarze angielskiego wielorybnictwa.

A) Plan stanowiska Robertelva (W4) (według: Krawczyk 1996: Lægerneset); B) Ortofotomapa (P. Zagórski 2021)

1714 (1710) van Keulen, Gerard. Nieuwe afteekening van Het Eyland Spits-Bergen opgegeven door de Commandeurs Giles en Outger Rep, en in’t Ligt gebrat en uytgegeven. Bibliothèque nationale de France. Orginal volumine: https://gallica.bnf.fr

Stanowisko Robertelva (W4) (Lægerneset) (Foto P. Zagórski)

Około 1,2 km na południe od stanowiska archeologicznego Robertelva znajduje się prawdopodobnie druga stacja wielorybnicza o nazwie stanowisko Lægerneset (W5) (stanowisko Recherchefjorden Øst-A , według: Krawczyk 1996). Zlokalizowane jest na terasie morskiej, na wysokości 5-8 m n.p.m., tuż przy krawędzi starego klifu. Występują tu pozostałości czterech stanowisk po namiotach, w formie sztucznie ułożonych kolistych wałów z kamieni. Znaleziska powierzchniowe obejmują fragmenty ceramiki i fajek do palenia z fajki fajansowej. Stanowisko było najprawdopodobniej wykorzystywane przez wielorybników jako punkt obserwacyjny.

Lokalizacja stanowiska Lægerneset (W5) (fot. M. Łodziński)

A- Plan stanowiska Lægerneset (W5) – struktura zbudowana z dużych kamieni (Jasiński et al. 1993);B- Stanowisko Lægerneset (W5) (fot. P. Zagórski)

Sanowiska Lægerneset (W5) (fot. P. Zagórski)

Podsumowując, przemysł wielorybniczy miał druzgocący wpływ na populację wielorybów w regionie (Jackson 1978; Hacquebord 1984). Kiedy populacja wielorybów grenlandzkich zaczęła dramatycznie spadać w okolicach Spitsbergenu, główny obszar działalności wielorybniczej przeniósł się z Spitsbergenu na Jan Mayen, a następnie na Cieśninę Davisa między Grenlandią a Kanadą. Szacuje się, że ogółem w latach 1612-1800 złowiono około 120 000 wielorybów grenlandzkich. Obecnie w północnym Atlantyku prawie nie pozostały żadne wieloryby grenlandzkie. Ostatecznie, wielorybnictwo na Svalbardzie doprowadziło do całkowitego wyeliminowania wieloryba grenlandzkiego z ekosystemu morskiego (Hacquebord 1999, 2001; Węsławski et al. 2000; Hacquebord & Avango 2009).

Post opracowano z uzupełnieniami na podstawie: Jasinski M.E., Zagórski P., 2013: Human activity. (In:) P. Zagórski, M. Harasimiuk, J. Rodzik (Eds.), Geographical environment of NW part of Wedel Jarlsberg Land (Spitsbergen, Svalbard), Wydawnictwo UMCS, Lublin: 316-359.

Źródło bibliografii: Bibliography. (In:) P. Zagórski, M. Harasimiuk, J. Rodzik (Eds.), Geographical environment of NW part of Wedel Jarlsberg Land (Spitsbergen, Svalbard), Wydawnictwo UMCS, Lublin: 362-385.