Pionierskie Wyprawy

Zapis historii BellsundU (Spitsbergen)

Koniec XVIII wieku i początek XIX wieku, pomimo pojawienia się Pomorców, był faktycznie okresem zmniejszonej aktywności ludzkiej na Svalbardzie. Istnieje wyraźny kontrast między okresem wielorybnictwa, kiedy liczne i często duże grupy wielorybników wykorzystywały zasoby morskie Arktyki, a latami, które nastąpiły po nim (Arlov 1994). Okres Oświecenia, charakteryzujący się postępem gospodarczym na niespotykaną dotąd skalę, skłonił ludzi do poszukiwania wiedzy i doświadczenia świata. Niektórzy ponownie skupili się na pomyśle znalezienia drogi przez obszary polarne do Pacyfiku (Przejście Północno-Wschodnie). Dwie godne uwagi ekspedycje pozostawiły swoje ślady w regionie Bellsund: rosyjska ekspedycja Cziczagowa w latach 1764-1766 (E1) i ekspedycja francuskiej korwety La Recherche w latach 1838-1840 (E2). Pierwsza ekspedycja pozostawiła ślady w postaci stanowisk archeologicznych (obóz ekspedycji Chiczagowa, Camp-Chichagov), natomiast druga, pozostawiła po sobie niezwykle bogatą dokumentację, ale również nazewnictwo na tym obszarze.

Lokalizacja stanowisk archeologicznych i obiektów związanych z działalnością człowieka na obszarze północno-zachodniej części Wedel Jarlsberg Land obejmuje następujące kategorie: 1- działalność wielorybnicza: a- holenderska (W1 – Renardodden-2 i Renardodden-3; W2 – Renardbreen-1 i Renardbreen-2), b- angielska (W3 – Snatcherpynten (?); W4 – Robertelva; W5 – Lægerneset); 2- rosyjskie stacje łowieckie (R1 – Lognedalen; R2 – Renardodden-1); 3- obszary badane przez ekspedycje geograficzne: a- rosyjska ekspedycja Cziczagowa (E1), b- ekspedycja korwety La Recherche (E2); 4- husy traperów (N1 – Calypsobyen; N2 – Camp Scoresby/Dunderbuktahytta; N3 – Klokkefjellshytta); 5- górnictwo i eksploatacja minerałów: a- węgiel (M1 – Calypsobyen), b- rudy żelaza (M2 – Camp Iron Mountain; M3 – Jarnfjellet); c-rudy azbestu (M4 – A/S Kulspids hus; M5 – Camp Asbestos); 6- inne obiekty (T1 – Camp Smith); 7- cmentarze i groby.

Ekspedycja Cziczagowa (1764-1766) (E1)

Kierował nią admirał Wasilij Jakowlewicz Cziczagow (1726-1809) (ang. Vasily Yakovlevich Chichagov). Została ona zorganizowana z inicjatywy naukowca Michaiła Łomonosowa, który pragnął odnaleźć Przejście Północno-Wschodnie między Oceanem Atlantyckim a Pacyfikiem. Jednakże, ten cel nie został osiągnięty. W 1765 roku ekspedycja dotarła do punktu o współrzędnych: 80°26’N, a w 1766 roku – 80°30’N. Spitsbergen (Bellsund) został wybrany na lokalizację jednej z baz. Obóz został zbudowany w okolicy Tomtodden na zachodnim wybrzeżu Recherchefjorden w 1764 roku (Krawczyk & Reder 1989; Starkov 1997; Starkov & Jasinski 1998; Starkov et al. 2002). W bazie tej cześć ekspedycji pod dowództwem porucznika M.T. Ryndina spędzić zimę. Obóz, zlokalizowany był na terasie o wysokości 5-10 m i składał się z pięciu chat, spichlerza i łaźni. Niektóre z konstrukcji zostały zbadane przez rosyjskie ekspedycję archeologiczną w 1979 roku, co doprowadziło do wniosku, że w centrum obozu istniała duża chatka. Przylegała ona do łaźni od zachodu, a dalej znajdowały się mniejsze chatki. Zbiór znalezisk z tego obszaru zawierał liczne narzędzia myśliwskie, przedmioty gospodarstwa domowego i różne narzędzia (Starkov 1997). Badania wykazały również co najmniej pięć fundamentów monumentalnych krzyży typowych dla rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Opisane zostały one przez członków ekspedycji “La Recherche” w 1838 roku (Bertrand 1852).

Stanowisko archeologiczne “Camp-Chichagov” (E1): A- ortofotomapa (P. Zagórski 2021); B- plan stanowiska (Starkov 1997).

Stanowisko archeologiczne “Camp-Chichagov” (E1) – litografia wykonana przez Augusta Mayera podczas ekspedycji “La Recherche” w 1838 roku (Bertrand 1852). Źródło: Biblioteka Sainte Geneviève.

Stanowisko archeologiczne “Camp-Chichagov” (E1) (Fot. P. Zagórski 2021)

Ekspedycja La Recherche (1838–1840) (E2).

Była to francuska ekspedycja, której celem było zbadanie północnych obszarów Europy (Arlov 1994; Drivenes 2012). Ekspedycja do krajów skandynawskich w latach 1838–1840 była bezpośrednią kontynuacją wypraw z lat 1835 i 1836. W liście datowanym na 22 marca 1837 zawarte są informacje o planach Joseph Paul Gaimarda (1796-1858) i Xavier Marmiera (1808-1892) przygotowania podróży do Kopenhagi i Christianii (Norwegia) w celu zebrania dodatkowych informacji na temat Islandii i Grenlandii. 13 czerwca 1838 roku francuska korweta “La Recherche“, pod dowództwem porucznika marynarki Jean Jacques’a Louisa Fabvre’a, opuściła port w Le Havre i skierowała się ku Skandynawii. Ekspedycją kierował Joseph Paul Gaimard (1796–1858), francuski lekarz i przyrodnik. Nazwa wyprawy pochodzi od korwety “La Recherche“, którą podróżowali członkowie ekspedycji. Łącznie zostały zrealizowane trzy wyprawy, podczas których jednym z obszarów badawczych był również Spitsbergen: w 1838 roku – Bellsund i w 1839 roku – Magdalenafjorden. Było to wyłącznie naukowe przedsięwzięcie. Uczestnicy przeprowadzali prace terenowe i obserwacje związane z naukami przyrodniczymi i antropologicznymi.

W wyprawie uczestniczyli również francuscy naukowcy: Auguste Bravais (1811-1863), krystalograf, fizyk i matematyk, Victor Charles Lottin (1795-1858), oficer na “La Recherche“, geograf, Charles Frédéric Martins (1806-1889), lekarz, botanik, geolog, przyrodnik i tłumacz, Joseph Marie Élisabeth Durocher (1817-1860), geolog i Raoul Émilien Anglès, meteorolog.

W skład grupy wchodzili również artyści, którzy przygotowywali unikalne szkice, rysunki i obrazy, m.in. Étienne François Auguste Mayer (1805-1890), ilustrator, Louis Victor Bévalet (1808-1887), ilustrator, a od 1839 roku także François-Auguste Biard (1799-1882), malarz, oraz jego żona Léonie d’Aunet (1820-1979), pisarka, oraz malarze Barthélemy Lauvergne (1805-1871) i Charles Giraud (1819-1892).

Joseph Paul Gaimard zaprosił na wyprawę również dziesięciu naukowców skandynawskich, w tym szwedzko-samijskiego pastora i botanika Larsa Levi Læstadiusa (1800–1861) oraz szwedzkiego zoologa Carla Jacoba Sundevalla (1801-1875). To nadawało ekspedycji charakter międzynarodowy.

Całe przedsięwzięcie zaowocowało publikacją bogato ilustrowanych dzieł naukowych. Wyniki ekspedycji zostały opublikowane w 16 tomach narracyjnych i 5 tomach zawierających ilustracje (Drivenes 2012).

Podczas pierwszej ekspedycji, 25 lipca 1838 roku, korweta “La Recherche” zakotwiczyła w “Schoonhoven”, obecnie znanej jako Recherchefjorden (Conway 1906). Sir Martin Conway (1906, s. 300) napisał:

(…) “Oficerowie statku założyli obserwatorium na szczycie “Observatory (364 m), którego zdobycie nie jest tak trudne, jak sugeruje ich relacja. Przeprowadzili szereg obserwacji z zakresu meteorologii, geologii, botaniki okolic i tak dalej: wykonali również doskonały pomiar zatoki. 5 sierpnia La Recherche wyruszyła do Norwegii“. (…)

(…) ‘The officers of the ship set up an observatory on Observatory Hill (364 m), the ascent of which is not so difficult as their account implies. They made a number of observations on the meteorology, the geology, and botany of the neighborhood and so forth: they likewise made an excellent survey of the bay. On the 5th of August the Recherche sailed for Norway’. (…)

Podczas ekspedycji wiele miejsc otrzymało nowe nazwy, które są używane do dziś, np. Recherchefjorden. Udokumentowali również położenie czół lodowców Recherche i Renard, w przypadku tego pierwszego dokumentując jego szarżę (patrz: Zagórski et al. 2023, https://doi.org/10.1080/24694452.2023.2200487).

Bibiografia: Bertrand, A. 1852. Voyages de la Commission scientifique du Nord en Scandinavie. 1, Danemark, Norvege, Spitzberg: Atlas historique et pittoresque, lithographie d‘apres les dessins de MM. Mayer [Travels of the Northern Scientific Commission in Scandinavia, 1. Denmark, Norway, Spitsbergen: Historical and picturesque atlas, lithographed after the drawings of MM. Mayer]. Lauvergne et Giraud. Paris, France: 300.

A- Korweta La Recherche – litografia wykonana przez Augusta Mayera (Bertrand 1852). Źródło: Biblioteka Sainte Geneviève.); B- Joseph Paul Gaimard; C- zbiór publikacji (źródło: domena publiczna)

Korweta “La Recherche” w Recherchefjorden w 1838 roku – litografia wykonana przez Augusta Mayera (Bertrand 1852). Źródło: Biblioteka Sainte Geneviève).

A- czoło lodowca Recherche – litografia wykonana przez Augusta Mayera z 1838 r. (Bertrand 1852) ; B- fragment mapy z 1838 roku (Źródło: Biblioteka Sainte Geneviève)).

Naukowe podejście do eksploracji regionu Svalbardu, którego początki na leży wiązać z ekspedycjami Chiczagowa i La Recherche, doprowadziło do nowej ery w badaniu Svalbardu, która rozpoczęła się w drugiej połowie XIX wieku. Ekspedycje zaczęły skupiać się wyłącznie na celach naukowych, takich jak mapowanie archipelagu, badania klimatyczne, geologiczne i botaniczne. Przykładem są ekspedycje Otto M. Torella (1828–1900), Adolfa E. Nordenskiölda (1832–1901), Gerarda J. De Geera (1858–1943) oraz Sir Williama M. Conwaya (1856–1937). Zebrane informacje na temat obszaru, szczególnie z zakresu geologii, skłoniły innych do rozpoczęcia eksploatacji ekonomicznej Svalbardu, która głównie miała miejsce na przełomie XIX i XX wieku.

Post opracowano z uzupełnieniami na podstawie: Jasinski M.E., Zagórski P., 2013: Human activity. (In:) P. Zagórski, M. Harasimiuk, J. Rodzik (Eds.), Geographical environment of NW part of Wedel Jarlsberg Land (Spitsbergen, Svalbard), Wydawnictwo UMCS, Lublin: 316-359.

Źródło bibliografii: Bibliography. (In:) P. Zagórski, M. Harasimiuk, J. Rodzik (Eds.), Geographical environment of NW part of Wedel Jarlsberg Land (Spitsbergen, Svalbard), Wydawnictwo UMCS, Lublin: 362-385.