Odkrycie Spitsbergenu

Zapis historii BellsundU (Spitsbergen)

Okres przed 1596 (Wikingowie)

Spitsbergen, bogaty w zasoby naturalne i przez wiele wieków nieprzynależny do żadnego konkretnego narodu czy państwa, przeszedł okres stosunkowo intensywnego (jak na obszary Wysokich Arktyki) wykorzystania począwszy od początku XVII wieku aż do czasów obecnych. Nie ma pewności co do wcześniejszych okresów. Wielu autorów podniosło problem, sugerując, że niektóre grupy musiały być aktywne na archipelagu znacznie wcześniej niż jego oficjalne odkrycie (Jasiński 1988). Christiansson & Simonsen (1970) sugerowali nawet, że pierwsze grupy ludzkie były obecne na Spitsbergenie już w epoce kamienia. Inne hipotezy umieszczają pierwsze odkrycie w okresie średniowiecza. Wikingowie, którzy byli znakomitymi żeglarzami, od końca VIII silnie eksplorowali obszary północnego Atlantyku. Niektóre islandzkie kroniki zanotowały odkrycie tzw. “Svalbarð” lub “Svalbarði“, czyli “Zimnych Wybrzeży”, przez Wikingów w 1194 roku. Lokalizacja tego obszaru jest przedmiotem dyskusji (Arlov 1994). Chociaż stanowi to podstawę dla współczesnej nazwy archipelagu, nie ma jednomyślnej naukowej zgody, która by potwierdzała tę hipotezę (Jørgensen 1997).

Wyprawa Willem Barents

Druga połowa XVI wieku to okres szybko wzrastającej koniunktury na towary egzotyczne, ale i również rywalizacji między ówczesnymi potęgami morskimi tj. Hiszpanią, Portugalią, Anglią i Republiką Siedmiu Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich (Holandia). Istotnym wyzwaniem stało się poszukiwanie nowych szlaków żeglugowych. W tym względzie ważną rolę odegrał Petrus Plancius, wł. Pieter Platevoet (1552-1622) – holenderski astronom, kartograf i teolog. Mając dostęp do map portugalskich, wkrótce stał się ekspertem od tras żeglugi do Indii Wschodnich. Przyczynił się do powstania Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej (hol. Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC)). Był głęboko przekonany o istnieniu krótszej drogi do Indii na północy, tzw. przejścia północno-wschodniego. Jednak wyprawy w poszukiwaniu przejścia, prowadzone w latach 1597–1597 m.in. przez Willema Barentsa (ucznia Planciusa) zakończyły się fiaskiem.

“Oficjalnie” Spitsbergen (obecnie Svalbard) został odkryty podczas trzeciej holenderskiej ekspedycji Willema Barentsa (hol. Willem Barentsz) w dniu 17 czerwca 1596 roku. W wyprawie uczestniczyły dwa statki. Pierwszym okrętem dowodził Jan Corneliszoon Rijp, natomiast drugi Jacob van Heemskerck. Na pokładzie tego ostatniego przebywał faktyczny dowódca całej ekspedycji – Willem Barents (pełnił funkcję głównego nawigatora). W wyprawie uczestniczył również Gerrit de Veer. Formalnie, jako niższy rangą oficer, był odpowiedzialny za codzienne określanie pozycji statku. Nieformalnie i z własnej woli, w krótkich, zwięzłych i niejednokrotnie bardzo krytycznych notatkach opisał 17 miesięcy wyprawy, w tym niesnaski między dowódcami, słabnące morale załogi oraz dramaty, jakie niejednokrotnie stawały się jej udziałem. W oparciu o jego zapiski w 2011 roku powstał film, produkcji holenderskiej, “Nova zembla”, który przedstawia historię tej legendarnej wyprawy.

Nazwa “Spitsbergen”, która oznacza “szczyty, góry” (z holenderskiego: spits – szczyt, bergen – góry), początkowo odnosiła się zarówno do głównej wyspy, jak i całego archipelagu. Pierwszy raz pojawia się w dzienniku Barentsa. Na mapie Barentsa (Cornelis Claesz) z 1598 roku widnieje nowa wyspa nazwana “Het nieuwe land” (Nowa Ziemia). Zaznaczono również obszar “Inwyck” (zatoka, obecnie Bellsund).

Petrus Plancius (1552-1622) (Domena publiczna)

Wilhelm Barents (1550-1597) (Domena publiczna)

Jan Corneliszoon Rijp (~1570-1613) (Domena publiczna)

Jacob van Heemskerck (1567-1607) (Domena publiczna)

Deliniatio cartae trium navigationum per Batavos, ad Septentrionalem plagam,
Norvegiae, Moscoviae, et novae Semblae. [Amsterdam:] Cornelis Claesz, 1598.

Fragment mapy Barentsa. Cornelisz Cleasz, 1598.

Przypis:

Willem Barents (hol. Willem Barentsz, (ok. 1550-1597) – holenderski żeglarz i podróżnik. Od jego nazwiska pochodzi nazwa “Morze Barentsa” i “Wyspa Barentsa” (Barentsøya). Wyprawy na północ:

Pierwsza Wyprawa 1(594) – wyruszył na dwóch statkach na północny-wschód, licząc, że odnajdzie morskie przejście prowadzące do Azji. Dotarł do Nowej Ziemi, lecz z powodu złych warunków atmosferycznych musiał zawrócić.

Druga Wyprawa (1595) – wyruszył tym razem w ekspedycję, w skład której wchodziło tym razem siedem statków. Drogę zagrodziły mu lody.

Trzecia Wyprawa (1596) – wyruszył na północ mając zaledwie dwa statki. Ekspedycja wypłynęła z Amsterdamu 10 maja 1596 i zatrzymała się na Półwyspie Kolskim, po czym skierowała się na północny zachód. 9 czerwca 1596 odkryto Wyspę Niedźwiedzią, po czym dalej kierując się na północ dotarto do Spitsbergenu. Wkrótce statki rozdzieliły się, Rijp miał zbadać wybrzeża nowo odkrytego lądu, natomiast Heemskerck z Barentsem skierowali się na wschód. Dotarli do Nowej Ziemi, próbując opłynąć ją od północy. 26 sierpnia zawinęli do “Portu Lodowego” na północy Nowej Ziemi, gdzie ich statek zamarzł wśród lodów. Członkowie wyprawy zbudowali prowizoryczny dom z wyrzucanego na brzeg drewna, w którym zdołali w trudnych warunkach przezimować, polując na niedźwiedzie (było to pierwsze zimowanie europejskiej wyprawy arktycznej). 13 czerwca 1597 (inne źródła – 5 maja) członkowie wyprawy wyruszyli w drogę powrotną na dwóch łodziach, gdyż statek był nadal uwięziony w lodach zatoki. W jej akcie Barents zmarł 20 czerwca 1597 (nie jest znane miejsce jego pochówku), natomiast pozostali członkowie z van Heemskerkiem dotarli na Półwysep Kolski, skąd zostali zabrani do Holandii. Prowizoryczną chatkę, którą wybudowali członkowie wyprawy, odnaleziono dopiero w 1871 roku. Cztery lata później odkryto jego pamiętnik. (źródło: Wikipedia)

Post opracowano z uzupełnieniami na podstawie: Jasinski M.E., Zagórski P., 2013: Human activity. (In:) P. Zagórski, M. Harasimiuk, J. Rodzik (Eds.), Geographical environment of NW part of Wedel Jarlsberg Land (Spitsbergen, Svalbard), Wydawnictwo UMCS, Lublin: 316-359.

Źródło bibliografii: Bibliography. (In:) P. Zagórski, M. Harasimiuk, J. Rodzik (Eds.), Geographical environment of NW part of Wedel Jarlsberg Land (Spitsbergen, Svalbard), Wydawnictwo UMCS, Lublin: 362-385.