Rosyjscy łowcy morsów

Polowanie na Svalbardzie, w jego pierwszym etapie, czyli do pojawienia się norweskich myśliwych, było głównie związane z działalnością ludów z północnych regionów Rosji, zamieszkujących wybrzeża Morza Białego (ros. Pomorye).

Rozwój rosyjskiego łowiectwa na Svalbardzie był związany z ogólną sytuacją społeczno-gospodarczą w Rosji między XVI a XIX wiekiem. Główne elementy trwających zmian to: włączenie peryferyjnych regionów, takich jak Pomorye i Syberia, do scentralizowanego systemu imperium, a zwłaszcza zacieśnienie stosunków gospodarczych (Jasinski 1991). Jednym z wyników była bardzo szybka zwiększona rola Pomorców w eksporcie rosyjskich produktów. Eksport “produktów Północy”, głównie kości morsa i futer, trwał wiele wieków, sięgając okresu dominacji Nowogrodu. Jednak w XVI wieku handel ten znacząco się intensyfikował i głównie odbywał się przez nowo utworzony port Archangielsk (Fisher 1943). Północne obszary Rosji obfitowały w morsy, foki i lisy, a port ten umożliwił łatwy dostęp do tych cennych towarów. Pomorcy polowali na te zwierzęta zarówno wzdłuż wybrzeży Morza Białego, jak i na wybrzeżach Syberii. W tamtym czasie często organizowali wyprawy na wschód do ujścia rzeki Taz, gdzie została założona stacja handlowa Mangazeja (Jasinski 1991).

W 1619 roku car Rosji, Michał Fiodorowicz, wydał dekret zakazujący wszystkich podróży z Morza Białego do Mangazeji. Ten dekret radykalnie zmienił sytuację ekonomiczną myśliwych Pomorców, efektywnie odgradzając ich od dogodnych obszarów łowieckich w tych regionach. Sytuacja zmusiła Pomorców do poszukiwania nowych obszarów łowieckich. Droga na wschód była zamknięta na mocy dekretu cara. Natomiast na zachodzie musieli stawić czoła konkurencji norweskiej. Dlatego jedynym kierunkiem, który pozostał, była podróż na północ, na Spitsbergen (ros. “Grumant”), który wówczas był “terytorium niczyim” – “No Man’s Land” (Jasinski 1991).

Data pojawienia się Pomorców na Spitsbergenie jest przedmiotem dyskusji trwającej już od kilku dekad (np. Starkov 1986; Jasinski 1993; Gjertz & Øystein 1994; Starkov et al. 2002, 2005; Hultgreen 2006; Szupryczyński 2007). Jak już wspomniano, kilku rosyjskich historyków opublikowało hipotezy na temat wczesnej obecności rosyjskich myśliwych na Spitsbergenie. Najbardziej optymistyczne szacunki sugerują, że działalność łowiecka w tym regionie rozpoczęła się w średniowieczu. Radziecki/rosyjski archeolog Vadim F. Starkov datuje najwcześniejsze rosyjskie stacje myśliwskie na Spitsbergenie na połowę XVI wieku. Jego argumenty nie są jednak bardzo przekonujące – patrz: Starkov (1986) oraz analiza argumentów Starkova w Jasinski (1993). Wyniki norwesko-polskich badań archeologicznych przeprowadzonych między 1987 a 1991 rokiem sugerują, że Pomorcy mogli rozpocząć polowania w archipelagu w połowy XVII wieku (patrz: Chochorowski & Jasinski 1993; Jasinski 1993). Co pozostaje niepodważalne, to fakt, że rosyjscy myśliwi byli bardzo aktywni na Spitsbergenie w XVIII wieku i aż do lat 50. XIX wieku (np. Albrethsen & Arlov 1988; Jasinski 1993; Hultgreen 2006, oraz cytowane źródła).

Historia rosyjskiego łowiectwa na Svalbard charakteryzowała się stopniowym rozszerzaniem obszarów łowieckich na archipelagu od południa na północ. Proces ten był niemal ciągły, bez znaczących przerw, od jego początkowej fazy aż do upadku. Na początku całe przedsięwzięcie było organizowane przez zamożne chłopstwo Pomorców, którzy posiadali niezbędne statki, oraz przez lokalnych kupców i armatorów. Później to tylko kupcy (posiadający pośrednie kontrolę nad monopolami handlowymi) finansowali wyprawy. Między 1803 a 1813 rokiem ważną rolę odegrała “White Sea Company“. Po jej bankructwie znów na znaczeniu wzrośli indywidualni kupcy i pozostali dominującą siłą do końca lat 40. XIX wieku. Wówczas prawdopodobnie tylko monasterzy prawosławne z obszaru Pomorya (takie jak Monaster Solowiecki) próbowały nadal organizować wyprawy łowieckie, choć bez powodzenia (Jasinski 1993).

W przeciwieństwie do zachodnioeuropejskiego wielorybnictwa na wodach Spitsbergenu, które odbywało się latem, z wielorybniczymi statkami przeważnie przybywającymi pod koniec wiosny i wracającymi jesienią, rosyjscy myśliwi zazwyczaj spędzali zimę na archipelagu. Zimowanie w Arktyce było wymagającym doświadczeniem, utrudnionym zarówno przez środowisko naturalne, jak i czynniki związane z interakcjami społecznymi. Oprócz aspektów technicznych, takich jak odpowiedni sprzęt, środki transportu i żywność, szczególnie ważne było wybieranie odpowiednich myśliwych do grupy. Oprócz umiejętności łowieckich, te osoby musiały być w stanie żyć razem w stosunkowo małych chatkach w ekstremalnych warunkach.

Łowiectwo rosyjskie na Spitsbergenie przeszło dwie główne transformacje w swojej historii. Pierwsza z nich, która miała miejsce około 1720 roku, charakteryzowała się przejściem z okresu ekspedycji rozpoznawczych do stabilnych przedsięwzięć wykonywanych przez małe grupy myśliwych, które osiągały wyniki satysfakcjonujące dla lokalnych organizatorów.

Drugą transformację przeszła w końcu XVIII wieku i na początku XIX wieku (1760/80-1820) i charakteryzowała się zmianami strukturalnymi, zarówno ilościowymi, jak i jakościowymi. Grupy łowieckie stały się znacznie większe i bardziej złożone, podobnie jak ich stacje. Zmiany te zostały zainicjowane przez rząd państwowy, który, zakładając kilka monopolów, chciał rozwinąć tę branżę w celu zwiększenia dochodów skarbu państwa z podatków, a także uzyskania podstaw do ostatecznego roszczenia wobec suwerenności nad archipelagiem (Jasinski 1993).